ابن‌دیبع ابومحمد عبدالرحمان بن علی شیبانی عبدری زبیدیاِبْنِ دَیْبَع، ابومحمد عبدالرحمان بن علی بن محمد بن علی بن یوسف شیبانی عبد ری زبیدی یمنی ملقب به وجیه‌الدین (محرم ۸۶۶ -۹۴۴/اکتبر ۱۴۶۱-۱۵۳۷)، مورخ، محدث و فقیه شافعی می باشد ۱ - کنیهغزی [۱]
غزی، نجم‌الدین، الکواکب السائرة،ج۲،ص۱۵۸، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور
کنیه او را ابوالفرج آورده است. سبب ملقب شدن جدّ اعلای او علی بن یوسف به دیبع را که در زبان نوبیایی به معنی سپید است، محبی [۲]
محبی، خلاصة الاثر،ج۳،ص۱۹۲، قاهره، ۱۲۸۴ق
بازگفته است. نام جد وی را غزی [۳]
غزی، نجم‌الدین، الکواکب السائرة،ج۲،ص۱۵۸، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور
دِیْبَع ثبت کرده‌است.۲ - زندگی نامهوی در زبید از بلاد یمن زاده شد. پدر ابن دیبع در آخر همان سالی که او به دنیا آمد از زبید بیرون رفت و او هرگز پدر راندید و پدرش در ۸۷۶ق/۱۴۷۲م در بندر دیو هند درگذشت. وی نزد جد مادریش اسماعیل بن محمد مبارز شافعی پرورش یافت. ۳ - اساتیدقرآن را تا سوره یس نزد نورالدین علی بنابی بکر خطاب فراگرفت و سپس نزد دایی خویش محمد الطیب فَرَضی‌ِ زبید قرآن را از اول تا آخر حفظ نمود. [۵]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر،ص۱۹۲,به نقل از بغیة المستفید ابن دبیع, بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
وی پس از حفظ قرآن، قرائات هفتگانه ، ادبیات عرب ، ریاضیات و فقه را نزد دایی خود فراگرفت. در ۸۸۳ق/۱۴۷۸م به قرائت کتاب الزید فی الفقه شرف الدین بارزی نزد مفتی ابوحفص عمر بن محمد اشعری پرداخت و در آخر همین سال به حج مشرف شد. تا سال ۸۸۵ق که مجدداً عازم حج شد، نزد دایی خود بود. سپس مصاحب ابوالعباس احمد بن احمد بن عبداللطیف شرجی شد و کتب سته حدیث و دیگر کتب مهم این رشته را فراگرفت و همو بود که شیوه تألیف و تصنیف را به او آموخت. در همین دوران وی کتاب خویش موسوم به غایة المطلوب واعظم المنیة (المنة) فیما یغفر الله تعالی به الذنوب و یوجب به الجنة را نوشت [۶]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر،ص۱۹۳,به نقل از بغیة المستفید ابن دبیع, بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
. ابن دیبع به اشاره استاد برای کسب علم رهسپار بیت الفقیه، در شمال زبید، شد و در آن‌جا از جمال‌الدین ابواحمد طاهر بن جعمان فقه آموخت و از خواهرزاده او برهان الدین ابواسحاق حدیث فرا گرفت. در ۸۹۶ق/۱۴۹۱مبرای بار سوم عازم حج شد. وی پس از حج و زیات تربت رسول اکرم (ص) به مکه بازگشت و در محرم ۸۹۷ به ملاقات عبدالرحمان سخاوی نایل شد و نزد او کتاب بلوغ الم رام من ادلة الا حکام ابن حجر عسقلانی و بسیاری از بخش‌های صحیح بخاری و صحیح مسلم و دیگر کتب حدیث را فرا گرفت. سخاوی وی را بر سایر طلاب مقدم می‌داشت.۴ - نگارش کتبابن دیبع پس از بازگشت به زبید کشف الکربة فی شرح دعاء الامام ابی حربة و سپس بغیة المستفید فی اخبار مدینة زبید را نوشت. عامر بن عبدالوهاب ، سلطان وقت از دودمان طاهری وی را طلبید و ضمن تقدیر، افزودن مطالب و استدراک مواردی را که از او فوت شده بود، درخواست کرد. او با تلخیص بغیه، کتاب العقد الباهر فی تاریخ دولة بنی طاهر را در خصوص تاریخ دولت طاهری از اجداد عامر تا خود او نوشت که سلطان در قبال آن جایزه‌ای شایسته به وی داد. ابن دیبع سپس نزد سلطان رفت و مدتی نزد او ماند. هنگامی که اذن بازگشت گرفت خلعتی نفیس دریافت کرد و خان‌هایی در شهر زبید و نخلستانی در وادی زبید بدو اعطا شد و علاوه بر این‌ها اجازه اقراء حدیث و تدریس در جامع زبید به وی داده شد [۷]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر،ص۱۹۴-۱۹۵,به نقل از بغیة المستفید ابن دبیع, بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
. او در ۹۰۶ق/۱۵۰۰م احسن السلوک فی نظم من ولی مدینه زبید من الملوک و بدنبال آن زندگی نامه خود را در انتهای بغیة المستفید نوشت ، و در همین سال کتاب الم قاصد الحسنة سخاوی را که در ملاقاتش با او از آن با خبر شده بود [۸]
ابن دیبع، عبدالرحمان، تمییز الطیب من الخبیث،ص۹-۱۰، به کوشش خلیل الم یس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۹]
ابن دیبع، عبدالرحمان، تمییز الطیب من الخبیث،ص۲۲۴، به کوشش خلیل الم یس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
تلخیص کرد و آن را تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنة الناس من الحدیث نامید.در ۹۱۴ق/۱۵۰۸مبین او و جارالله ابن فهد مکی ملاقاتی روی داد و ابن فهد از او اخذ علم کرد. [۱۰]
غزی، نجم‌الدین، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، لبنان، ۱۹۴۹م.
در ۹۱۶ق تلخیص جامع الاصول ابن اثیر جزری و در ۹۱۷ق مقابله آن را انجام داد که حاصل آن تیسیر الوصول الی جامع الاصول است. [۱۱]
ابن دیبع، عبدالرحمان، تیسیر الوصول الی جامع الاصول،ج۴،ص۳۳، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۹م.
وی کتب دیگری نیز در خلال این سال‌ها و پس از آن نوشته که از آن جمله است الفضل الم زید که ذیلی بر بغیة المستفید است و حوادث محرم ۹۰۱ تا جمادی الاخر ۹۲۳ را دربردارد [۱۲]
خدیویه، فهرست.
و قرة العیون فی اخبار الی من المیمون که تلخیصی از العسجد المسبوک خز رجی است و شامل اضافاتی در خصوص باقی‌مانده تاریخ دولت ملوک بنی رسول از اول دولت عامر بن اشرف (حدود ۸۰۳ق/۱۴۰۱م) تا آخر کار آن‌ها و تاریخ دولت طاهری است. [۱۳]
ابن دیبع، عبدالرحمان، قرة العیون فی اخبار الی من المیمون،ص۳، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
کتاب اخیر با ذکر ورود امیر اسکندر بهشهر زبید در ۲۹ جمادی الاخر ۹۲۳ق/۱۹ ژانویه ۱۵۱۷م و مصایب وارد به اهل شهر از ناحیه چراکسه پایان یافته است. ابن دیبع از ۹۲۳ق تا سال مرگ خود در زبید ساکن بود و به تدریس اشتغال داشت و ریاست علمی در علم حدیث به وی منتهی می‌گردید و طلاب از نواحی مختلف به حوزه درس او روی می‌آوردند. [۱۴]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
پدر عید روسی در ۹۴۲ق به حضور وی رسیده و از او دانش آموخت [۱۵]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
. پس از درگذشت ابن دیبع در مسجد اشاعره بر وی نماز گزارده، در باب سهام نزد آرامگاه شیخ اسماعیل جبرتی دفن کردند. [۱۶]
غزی، نجم‌الدین، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، لبنان، ۱۹۴۹م.
۵ - دیگر اساتیداز استادان وی علاوه بر آنچه پیش‌تر یاد شده، سیوطی و عامری [۱۷]
کتانی، عبدالحی، فهرس الف‌ها رس، فاس، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۷م.
را نام برده‌اند.۶ - شاگردانو ابن زیاد ، شیخ احمد بن علی مزجاجی ، قطب نهر والی ، طاهر بن حسین اهدل [۱۸]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۹]
کتانی، عبدالحی، فهرس الف‌ها رس، فاس، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۷م.
و صالح بن صدیق نمازی [۲۰]
شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق/۱۹۳۹م.
از شاگردان او بوده‌اند. ابن دیبع نخستین کسی است که در مورد دولت بنی طاهر دست به تألیف زده‌است. [۲۱]
سید، مصادر تاریخ الی منفی العصر الا سلامی،ص۲۰۳ ، قاهره، ۱۹۷۴م.
وی انگیزه اصلی نوشتن بغیة المستفید را که نخستین اثر تاریخی او نیز هست، بیان احوال بنی طاهر یاد کرده‌است (حاجی خلیفه، ۱/۲۵۰). ابن دیبع از مهم‌ترین مورخ ین یمن و تاریخ آن محسوب می‌شود و مجموعه بزرگی از مؤلفات او که راجع به تاریخ زادگاهش زبید است نمونه خوبی برای تاریخ نگاری محلی به شمار می‌رود، کتب وی اساس بررسی تاریخ بنی رسول و بنی طاهر در یمن و مکمل کتب خز رجی در تاریخ بنی رسول است. [۲۲]
سید، مصادر تاریخ الی منفی العصر الا سلامی،ص۲۰۱، قاهره، ۱۹۷۴م.
.۷ - آثار چاپی۱. بغیة المستفید فی اخبار زبید، که حاوی تاریخ زبید تا سال ۹۰۰ق است، اما در باب آخر آن حوادثی را که در اول صفر ۹۰۱ق/۲۱ اکتبر ۱۴۹۵م رخ داده نیز یاد نموده‌است ۳۷۵ یوهانسن۱ بر مبنای نسخه ناقص کپنهاگ قسمتی از این کتاب را به همراه ترجمه لاتینی آن در ۱۸۲۸م در بن به چاپ رسانده است. این کتاب که نمونه‌ای از یک اثر تاریخی است که در آن وصف جغرافیایی و تاریخ سیاسی سن وی ممزوج است [۲۳]
روزنتال، فرانتس، علم التاریخ عندالمسلمین، ترجمه صالح احمد العلی، بغداد، ۱۹۶۳م.
و شاید تکمله کتاب المفید فی تاریخ زبید عماره حکمی به اشد ( [۲۴]
روزنتال، فرانتس، علم التاریخ عندالمسلمین، ترجمه صالح احمد العلی،ص۲۱۶، بغداد، ۱۹۶۳م.
در ۱۹۷۹م به کوشش عبدالله حبشی در صنعا و بیروت به چاپ رسیده است.۲. تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنة الناس من الحدیث، که ملخص کتاب الم قاصد الحسنة فی کثیر من الاحادیث المشتهرة علی الالسنة سخاوی است، اما اضافات کمی را نیز در بر دارد. [۲۵]
ابن دیبع، عبدالرحمان، تمییز الطیب من الخبیث، ص۹-۱۰،به کوشش خلیل الم یس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
این کتاب به کوشش ابراهیم الف یومی در سال‌های ۱۳۲۴ق و ۱۳۴۲قدر قاهره ونیز در ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م به کوشش شیخ خلیل المیس در بیروت به چاپ رسیده است.۳. تیسیر الوصول الی جامع الاصول من حدیث الرسول (ص)، که ملخص جامع الاصول ابن اثیر جزری است. این کتاب مکرراً در هند و مصر به چاپ رسیده و محققانه‌ترین چاپ آن به کوشش محمد حامد الفقی در ۱۳۹۷قدر مصر انجام گرفته است. عبدالرحمان اهدل یمنی، شیخ عابد سندی و عبدالهادی بن عبدالله فاسی این اثر را شرح کرده‌اند. [۲۶]
کتانی، عبدالحی، فهرس الف‌ها رس، فاس، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۷م.
ابن دیبع در پایان این کتاب به همه مسلمانانی که روزگار او را درک کرده‌اند، اجازه روایت آن را داده‌است۴. قرة العیون فی اخبار الی من المیمون، کتاب مهمی در تاریخ یمن و دو دولت رسولی و طاهری است [۲۷]
سید، مصادر تاریخ الی منفی العصر الا سلامی،ص۲۰۴، قاهره، ۱۹۷۴م.
و شاید قصد مؤلف از تألیف آن علاوه بر تلخیص العسجد المسبوک که آن را بهترین تألیف در مورد یمن می‌داند، نگارش کتابی عمومی در تاریخ یمن با استدراک مافات از گذشتگان چون ابن سمره، عماره، جندی، ابن عبدالحمید، مقری، اهدل و خزرجی بوده‌است این کتاب در ۱۹۷۶متوسط محمد بن علی الاکوع در قاهره به چاپ رسیده است.۵. منظومه اسناد الصحیحین [۲۸]
زبارة صنعانی، محمد، شرح ذیل اجود المسلسلات، ص ۴۲۲-۴۲۴،صنعا، ۱۳۶۳ق
.۶. الم ولد الشریف، که احتمالاً نام دیگر مختصر تحفة الاذکیاء لمولد خاتم الانبیاء [۲۹]
زبارة صنعانی، محمد، شرح ذیل اجود المسلسلات، ص ۲۷۵،صنعا، ۱۳۶۳ق
. است. این اثر در ۱۳۱۲ق/۱۸۹۴م در بمبئی و در ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م در مکه به صورت سنگی و در ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م در قاهره به چاپ رسیده است.۸ - آثار خطی۱. احسن السلوک فی نظم من ولی مدینة زبید من الملوک، شعری است در بحر رجز در ۱۱۸ بیت و به تاریخ ۶ صفر ۹۰۶ق/۲ سپتامبر ۱۵۰۰م خاتمه یافته است. نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های خدیویه، [۳۰]
خدیویه، فهرست.
پاریس ، موزه بریتانیا ، برلین (آلوارت)، IX/۲۶۹ جامع کبیر صنعاء [۳۱]
رقیحی، احمد عبدالرزاق و دیگران، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، دمشق، مطبعة الکاتب العربی.
موجود است.۲. اسانید ابن الدیبع عن شیخه الشرجی عن نفس الدین العلوی [۳۲]
حبشی، عبدالله محمد، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی الیمن،ص ۵۱، صنعا،مرکز الدراسات الیمنیه
.۳. افضل الم زید علی بغیة المستفید، یا الفضل الم زید فی تاریخ زبید، که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های خدیویه، [۳۳]
خدیویه، فهرست.
دارالکتب مصر، جامع کبیر صنعا، [۳۴]
رقیحی، احمد عبدالرزاق و دیگران، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، دمشق، مطبعة الکاتب العربی.
موزه بریتانیا ، برلین و انستیتوی خاورشناسی شوروی خالدوف ، موجود است. حبشی [۳۵]
حبشی، عبدالله محمد، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی الیمن،ص ۴۲۸، صنعا،مرکز الدراسات الیمنیه
از نسخه‌های ایاصوفیه و رام پور نیز یاد کرده‌است. در فهرست کتابخانه صوفیه نیز تحت عنوان قسمت دوم بغیة المستفید از آن یاد شده است.۴. مصباح مشکاة الا نوار من صحاح احادیث النبی المختار. [۳۶]
کحاله، عمر رضا، المنت خب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
۵. القول العلن فی فضائل الی من، نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های آمبروزیانا لوفگرن، و جامع کبیر صنعا [۳۷]
رقیحی، احمد عبدالرزاق و دیگران، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، دمشق، مطبعة الکاتب العربی.
موجود است.باید افزود که حبشی [۳۸]
حاجی خلیفه، مصادر الف کر العربی الا سلامی فی الی من، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیة.
از نسخ‌های خطی که ابتدای آن معلوم نیست تحت عنوان... اولی الاربة فی معرفة احکام الحسبة نیز نام برده‌است. البته نسخ خطی بعضی نوشته‌های او که خود از آن‌ها یاد کرده‌است [۳۹]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
در دست نیست، مانند: غایة المطلوب واعظم المنیة (المنة) فیما یغفرالله به الذنوب و یوجب به الجنة، کشف الکربة فی شرح دعاء الا مام ابی حربة و العقد الباهر فی تاریخ دولة بنی طاهر. حبشی [۴۰]
حبشی، عبدالله محمد، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی الیمن،ص ۴۲۸، صنعا،مرکز الدراسات الیمنیه
احتمال می‌دهد که کتاب مجهول المؤلف تاریخ بنی طاهر در کتابخانه مجامع الغربیة به شماره ۱۱۵ (تاریخ)، همین کتاب اخیر به اشد. قابل توجه است که از قرة العیون نیز به عنوان تاریخ بنی طاهر نام برده‌اند. [۴۱]
یحیی بن الحسین، غایة الا مانی فی اخبار القطر الیمانی، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
در مورد دیگر آثار منسوب به او به کتب حبشی و زباره مراجعه شود: [۴۲]
حبشی، عبدالله محمد، مراجع تاریخ الی من، دمشق،ص۳۲۱، ۱۹۷۲م؛
[۴۳]
زبارة صنعانی، محمد، شرح ذیل اجود المسلسلات،ص ، ۲۷۵-۲۷۶، صنعا، ۱۳۶۳ق.
[۴۴]
زبارة صنعانی، محمد، نشر العرف لنبلاء الی من بعد الا لف الی سنة ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م، ج۱،ص۸۸،قاهره، مطبعة السعادة.
[۴۵]
عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۹ - فهرست عناوین(۱) ابن دیبع، عبدالرحمان، تمییز الطیب من الخبیث، به کوشش خلیل الم یس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲) ابن دیبع، عبدالرحمان، تیسیر الوصول الی جامع الاصول، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۹م. (۳) ابن دیبع، عبدالرحمان، قرة العیون فی اخبار الی من المیمون، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۴) حاجی خلیفه، کشف. (۵) حاجی خلیفه، مصادر الف کر العربی الا سلامی فی الی من، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیة. (۶) خدیویه، فهرست. (۷) رقیحی، احمد عبدالرزاق و دیگران، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر، دمشق، مطبعة الکاتب العربی. (۸) روزنتال، فرانتس، علم التاریخ عندالمسلمین، ترجمه صالح احمد العلی، بغداد، ۱۹۶۳م. (۹) زبارة صنعانی، محمد، شرح ذیل اجود المسلسلات، صنعا، ۱۳۶۳ق. (۱۰) زبارة صنعانی، محمد، نشر العرف لنبلاء الی من بعد الا لف الی سنة ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م، قاهره، مطبعة السعادة. (۱۱)حبشی، عبدالله محمد، مراجع تاریخ الی من، دمشق، ۱۹۷۲م. (۱۲)حبشی، عبدالله محمد، مصادر الفکرالعربی الاسلامی فی الیمن، صنعا،مرکز الدراسات الیمنیه. (۱۳) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الی منفی العصر الا سلامی، قاهره، ۱۹۷۴م. (۱۴) شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق/۱۹۳۹م. (۱۵) عید روسی، عبدالقادر، تاریخ النور السافر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۶) غزی، نجم‌الدین، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، لبنان، ۱۹۴۹م. (۱۷) کتانی، عبدالحی، فهرس الف‌ها رس، فاس، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۷م. (۱۸) کحاله، عمر رضا، المنت خب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۱۹) محبی، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق. (۲۰) یحیی بن الحسین، غایة الا مانی فی اخبار القطر الیمانی، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۲۱) صوفیا، خطی. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی،مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌دیبع»، شماره۱۲۱۲. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن دهم | علمای قرن نهم | فقهای شافعی | محدثین اهل سنت
|